Historia Lwowa - Czyszki koło Lwowa

Przejdź do treści

Menu główne:

Historia Lwowa

Historia Kresów Wschodnich



Czyszki w swoim bliskim położeniu były zawsze bardzo silnie powiązane z Lwowem. Dotyczyło to wszystkich aspektów życia mieszkańców, poprzez możliwość sprzedaży produktów rolnych a w zamian kupowanie rzeczy potrzebnych w gospodarstwie aż do obrony ludności przed najazdami tatarskimi, tureckimi i kozackimi włącznie. To Lwów kształtował świadomość mieszkańców Czyszek tak politycznie jak i kulturowo.

Z dziejów ziemi południowo-wschodniej Polski

Pierwsza historyczna wzmianka o ziemi południowo-wschodniej pochodzi z 981 roku,
a znajduje się w najstarszej kronice kijowskiej pisanej w 1039 roku przez Nestora. Mówi ona, że Książę Kijowski Włodzimierz najechał Lachów i zajął grody: Przemyśl, Czerwień i inne.
Straciło więc państwo Mieszka I w roku 981 ziemie czerwieńską, przemyską i bełzką. Zaczynają się zmienne losy tych ziem będące raz polskimi, a raz ruskimi.
W roku 1018 Bolesław Chrobry wracając z wyprawy na Kijów umocnił swoje władanie na tych ziemiach, lecz za Mieszka II w roku 1030 zajęte zostały powtórnie przez Jarosława II syna księcia kijowskiego Władysława.
W roku 1340 Kazimierz Wielki rozpoczął długi okres wcielania tych ziem do Polski i tak w roku 1344 nastąpiło wcielenie do Polski Ziemi Sanockiej, a w 1349 Ziemi Przemyskiej, Halickiej z Lwowem i Krzemienieckiej. Nastąpiło to po wyprawie na Ruś Kazimierza Wielkiego, który zareagował na sojusz rusko-tatarski w roku 1340.
Ruś Czerwona przyłączona do ziem polskich w tym czasie była już częściowo zruszczona poprzez osadników ruskich, którzy uciekali z terenów wschodnich przed najazdami tatarskimi. Przyłączenie Rusi do Polski było korzystne z uwagi na odwrócenie zagrożenia napadami tatarskimi. Drugą korzyścią był fakt, że przez te ziemie przebiegały szlaki handlowe ku wybrzeżom Morza Czarnego i Bizancjum; jeden przez Lwów, drugi przez Włodzimierz. W roku 1387 definitywnie zostały utrwalone zdobycze Kazimierza Wielkiego.
Ziemie województwa ruskiego dzieliły się na powiaty:
- ziemia halicka : powiaty halicki, trembowski, kołomyjski,
- ziemia lwowska: powiaty lwowski i żydaczewski,
- ziemia przemyska: powiaty przemyski, samborski, drohobycki, stryjski,
- ziemia chełmska: powiat chełmski i krasnostawski.
Ziemie województwa bełskiego dzieliły się na powiaty:
- bełski,
- grabowiecki,
- horodelski,
- buski,
- lubaczewski.
Ziemie województwa wołyńskiego dzieliły się na powiaty:
- łucki,
- włodzimierski,
- krzemieniecki.
Ekspansja polska zaczęła się od XIV wieku, najpierw w większych miastach głównie we Lwowie. Liczne rzesze ludności wiejskiej oraz drobnej szlachty zagrodowej gromadnie osiadała na żyznej ziemi Rusi Czerwonej. Już od wieku XII Ruś Czerwona była również terenem misji katolickich gdzie do XV wieku dominowała cerkiew. W roku 1412 zostaje przeniesiona z Halicza do Lwowa stolica metropolii arcybiskupiej, której podlegały biskupstwa: przemyskie, chełmskie, kamienieckie, włodzimierskie, kijowskie oraz mołdawskie.
Na przełomie XVI i XVII wieku kultura nabierała coraz bardziej polskości poprzez szkoły katolickie zakładane licznie w latach 1574-1595. Ruś Czerwona była kolebką wielu sławnych ludzi którzy przyczynili się do rozkwitu kultury polskiej i tak: Mikołaj Rej, Jan Zamoyski, Maksymilian Fredro, Ignacy Krasicki, Stanisław Leszczyński. W roku 1867 kiedy wprowadzono język polski do szkół oświata była w bardzo złym stanie.
Do 1914 roku stan poprawił się trochę, a liczba szkół wiejskich i czteroklasowych w Galicji wzrosła z 2 do 6 tysięcy, gimnazjów z 20 do 130. Mimo rozwoju szkolnictwa liczba analfabetów wynosiła średnio 63%, a w niektórych powiatach 98%.
Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. zapoczątkował długi okres rozbicia wewnętrznego na Ziemi Galicyjskiej. Pozostające do tej pory w zgodzie narodowości ruska, ukraińska i polska zaczęły poszukiwać swojej odrębności narodowej, co prowadziło do wzajemnego zwalczania się. Grabieżcza polityka rolna za czasów Marii Teresy i Józefa II (cesarzy Austrii) doprowadziła do niebywałego wręcz rujnacyjnego ucisku ekonomicznego, zacofania gospodarczego i zubożenia chłopstwa. Jawny konflikt ukraińsko-polski doprowadził do wojny w 1918 roku, zakończonej zwycięstwem Polski.
25 czerwca 1919 roku mocarstwa zachodnie upoważniły Polskę do zajęcia Galicji, aż po Zbrucz, co oznaczało powrót dawnych ziem Galicyjskich do Polski.
Stosunki polsko-ukraińskie w okresie międzywojennym doprowadzały do pogłębiania się kryzysu, a w czasie II wojny światowej przerodziły się w otwartą walkę, która przybrała wręcz katastroficzną postać.

Prawo niemieckie
Chociaż całokształt życia prawnego na Rusi Czerwonej, aż do 1435 r. normowało prawo ruskie, osadnictwo na Rusi Czerwonej odbywało się długo wedle prawa ruskiego, niemieckiego, wołoskiego i polskiego. „Prawo polskie nadał tym ziemiom (przemyskiej i lwowskiej) dopiero Władysław Warneńczyk w 1434 r.”
Prawo niemieckie stwarzało inny, korzystniejszy stosunek osadnika (kmiecia) do ziemi. Osadnik na prawie niemieckim otrzymywał już w kontrakcie lokacyjnym, wydawanym przez jego pana, pewne podstawy prawne mówiące o jego prawach i powinnościach. Osadnik na prawie niemieckim dzierżawił otrzymaną, ziemię z dziedzicznymi prawami do jej użytkowania (stąd nazwa „dziedzic"), a ponadto zwalniany był na okres od kilku, niekiedy nawet do dwudziestu lat od wszelkich ciężarów i powinności na rzecz pana. Była to tzw. „wolnizna", albo „wola". Po upływie tego okresu podstawę świadczeń osadnika na prawie niemieckim stanowił czynsz (tzw. renta) uiszczany w pieniądzu od łana (12 groszy) oraz w naturze od gospodarstwa (około 15% całej rocznej produkcji zbożowej). Ponadto osadnik zobowiązany był do niewielkiej robocizny pieszej oraz do usług transportowych w razie potrzeby. Osadnik na prawie polskim nie korzystał z tzw. wolnizny, ani też z dziedzicznej dzierżawy ziemi. Obowiązki jego polegały na świadczeniach w naturze - płody rolne, zwierzęta oraz na robociźnie pieszej i sprzężajnej (dochodzącej nawet do 7 dni w tygodniu), a także do tzw. „tłoki", czyli pańszczyzny gromadnej, na każde wezwanie pana, obowiązującej wszystkich kmieci. Pojęcie tłoka jest pochodzenia ruskiego. Było znane i stosowane do ostatnich lat jako dobrowolna, społeczna pomoc sąsiedzka, szczególnie przy pracach wymagających większej ilości osób, np. budowie domu (prace niefachowe), łuszczeniu kolb kukurydzy itp.
Wraz z niemieckim prawem lokacyjnym przyszła do Polski nazwa wójta i sołtysa. Wójt stał zwykle na czele gminy, a sołtys na czele wsi na prawie niemieckim. Oni też najczęściej otrzymywali prawo lokowania lub reorganizacji wsi na prawie niemieckim.
Przy lokowaniu nowej lub reorganizacji już istniejącej wsi na prawie niemieckim, a na takim lokowane były lub reorganizowane prawie wszystkie wsie królewskie na Rusi, jednostką miary powierzchni gruntów był l łan frankoński, tzw. wielki (czyli niemiecki), liczący 43 morgi, tj. około 24 ha. Miara ta została przywieziona na Ruś wraz z osadnictwem niemieckim. Według tej miary pierwotny przydział ziemi przy lokalizacji nowej lub reorganizacji już istniejącej wsi był następujący: Sołtys otrzymywał 1-5 łanów, wójt 2 -6 łanów (najczęściej 2-4). Przywilejem ich było też najczęściej prawo organizacji nowych lub reorganizacji już istniejących wsi oraz władza sądownicza w osadzie. Osadnik (kmieć) otrzymywał najczęściej l łan, mógł też otrzymać więcej, a wielkość jego gospodarstwa mogła być powiększona.
Na ogród czyli tzw. zagrody („zagrodnicy") przydzielano 1/12 łana, tj. 3,5 morga, czyli 2 ha. Przy zakładaniu wsi sołtysi lub wójtowie dostawali najczęściej tyle ogrodów ile łanów przydzielono osadnikom-kmieciom (np. jeśli osadnikom przydzielono 12 łanów, to równocześnie im przydzielano 12 ogrodów, czyli dodatkowo l łan). Nie było to jednak regułą. Na takich ogrodach osadzano tzw. ogrodników (czyli zagrodników), którym już więcej ziemi nie dodawano. Na kościół, na wystawienie młyna lub karczmy przydzielano po pół łana, czyli po 21,5 morga (12 ha).
Jaki był przydział ziemi przy lokalizacji lub reorganizacji wsi Czyszki niewiadomo. Wiadomo natomiast, że z czasem, wraz z naturalnym przyrostem ludności we wsi, dochodzi do rozdrobnienia gospodarstw kmiecych. Duże, łanowe gospodarstwa kmiece są systematycznie dzielone i rozdrabniane tak, że w XVI w. przeciętne gospodarstwo wynosi już tylko pół łana (21,5 morga = 12,1 ha), nieraz jeszcze mniej. Sądząc po średniej wielkości gospodarstw chłopskich w Czyszkach przed 1939 r. rozdrobnienie to musiało być jeszcze większe.

Województwo lwowskie
Ogółem województwo posiada 27.024 km2 powierzchni i 2.718.014 mieszkańców. Grunty orne stanowią 48,4 % obszaru, 11 % łąki, 9,5 % pastwiska, 25,7 % lasy, 3,6 % nieużytki i wody, 1,2 % sady, ogrody i budynki.
W roku 1926 - 156.700 ha gruntów obsięwa się pszenicą, 287.000 ha żytem, 83.800 ha jęczmieniem, 203.300 owsem, 15.800 ha gryką, 12.100 ha prosem, 2.000 ha kukurydzą, 3.200 ha grochem, 7.600 ha lnem, 5.000 ha konopiami, 182.500 ha ziemniakami, 8.500 ha burakami cukrowymi. Lasy zajmują 603.924 ha i są przeważnie prywatne.
Głównym bogactwem mineralnym jest ropa naftowa wydobywana w 500 kopalniach (1928 r.) i gaz wydobywany w 925 kopalniach (1928 r.), sól kamienna (3 kopalnie) i sól potasowa (1kopalnia).
Ludność : 56,6 % Polaków, 35,9 % Rusinów, 7 % Żydów. Około 70,9 % ludności zajmuje się rolnictwem, 9,4 % górnictwem i przemysłem. Mieszka w 61 miastach (22,3 %) i 2202 gminach wiejskich. Rozdział własności ziemskiej : gospodarstwa karłowate (do 5 ha) zajmuja 34,8 % obszaru, małe (5-20 ha) 17,1 % , średnie (20-100 ha) 3,8 % , wielkie (ponad 100 ha) 44,3 % .
Szkół powszechnych było w województwie 2.354 (1928/29 r.) , 6709 nauczycieli. Szkół polskich było 1986. Szkół średnich 72, seminariów nauczycielskich 36, szkół zawodowych 84 ( 9 niższych, 74 średnich, 1 wyższa). Na terenie wojojewództwa ukazywały się 233 czasopisma (1927 r. ), w tym 159 polskich, 61 rusińskich i 11 Żydowskich.
Urzędy miejskie - władze samorządowe w miastach, które były lokowane na prawie magdeburskim, składały się z rady miejskiej, ławy sądowej oraz przedstawicieli mieszczan /pospólstwa/. Rada była organem władzy ustawodawczej i administracyjnej, a do jej kompetencji należało zarządzaniem majątkiem miasta, sprawowanie pieczy nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym. Na czele rady stał burmistrz. Ława miała władzę sądowniczą i tworzyła sąd miejski. Ponadto mieszczanie wybierali ze swego grona swoich przedstawicieli, którzy razem z rajcami uczestniczyli w posiedzeniach rady. Po I rozbiorze Polski na terytorium, które weszły w skład monarchii węgierskiej przez kilka lat nadal obowiązywał ten sam model władzy miejskiej. Pierwsze zmiany nastąpiły w roku 1786 zmierzające do centralizacji władzy. Kolejne zmiany w roku 1855 związane z reformą sądownictwa. W latach 1918-1939 samorząd miejski tworzyły: rada miejska mająca władzę ustawodawczą oraz wybierany przez nią zarząd miejski, z prezydentem i ławnikami będących organami władzy wykonawczej. Kolejne zmiany nastąpiły po wybuchu II wojny światowej w roku 1939. Samorząd miejski został zlikwidowany przez niemieckie władze okupacyjne na podstawie Rozporządzenia Generalnego Gubernatora z 28 listopada 1939 r. Powołano wówczas nowe władze, których organizacje oparto na niemieckim systemie ustrojowym. Zarząd miasta tworzył komisarz oraz radni. Utrzymano stanowiska burmistrzów jako organy władzy wykonawczej. Powoływani byli oni przez gubernatora dystryktu.
Urzędy gmin - początki samorządów wiejskich sięgają początków średniowiecza, kiedy to po przyłączeniu ziem ruskich Księstwa Halicko-Władzimierskiego do Państwa Polskiego zaczęła się wzmożona kolonizacja tych ziem. Dokonano wówczas lokacji wielu wsi na prawie polskim, niemieckim i wołoskim. Na czele wsi stał sołtys sprawując swą władze dziedzicznie. Do najważniejszych funkcji sołtysa (wójta) należało wykonywanie władzy sądowniczej w granicach osady (nie obejmującej szlachty), przede wszystkim w zakresie: zranień, osieczenia członków, mężobójstwa, zbrodni przeciw mieniu jak kradzież i podpalenie. W sądzie obok sołtysa zasiadało dwóch ławników (tzw. przysiężnych). Sam sołtys i wójt stawali przed sądem swego pana, czyli właściciela wsi. Do ich obowiązków należało też ściąganie podatków od osadników i wręczanie ich poborcom. Do obowiązków sołtysa należało również pełnienie w razie potrzeby, konnej służby wojskowej. Ponadto sołtysi i wójtowie otrzymywali przywilej zakładania stawów i sadzawek rybnych, młynów wodnych, karczm, browarów, a także uboju bydła na mięso, posiadania stępy do robienia kasz i inne. Te przywileje dawały im dodatkowe, bardzo duże dochody. Na dochody ich składały się również pobierane przez nich następujące opłaty: pół grosza od przysięgi składanej przed sądem oraz trzeci grosz od kunicy czyli wykłonów, od rozpusty, a także od smyrnego, czyli od każdej zawartej ugody.
W wieku XVII część wsi posiadała organizacje gromadzką (taką organizację posiadały Czyszki) . Samorząd gromadzki czerpał swoje uprawnienia z woli pana, który zrzekał się części swoich praw na rzecz gminy. Gmina mogła mieć swój majątek, zawierać umowy i posiadać własna kasę. Organami gromady były: ogólne zebrania gromadzkie oraz wójt z przysiężnymi, a także z pisarzem, który prowadził wiejską księgę sądową. Po roku 1772 samorząd wiejski przechodził wiele pomniejszych reform. Zasadniczą reformę przeprowadzono w roku 1866 na podstawie ustawy o gminach wiejskich. Pozostało nadal pojęcie gminy niezależnie od ilości mieszkańców i obszaru do niej przynależnego. Za członków gminy uważano osoby posiadające w gminie nieruchomość i płacące podatek bezpośredni. Nowe władze gminy dzieliły się na radę gminy oraz zwierzchność gminną. Do ich kompetencji należało zarządzanie majątkiem gminy, sprawy komunikacji lokalnej i miejscowej administracji szkolnej, sprawy ubogich i zakładów dobroczynnych, sprawy miejscowej policji i bezpieczeństwa publicznego. W okresie II Rzeczypospolitej gminy wiejskie zarządzane były przez radę gminną mającą władzę ustawodawczą. Władzą wykonawczą był zarząd gminy składającej się z wójta i ławników wybieranych przez radę. Ostatnia zmiana organizacji urzędu gminy przed wybuchem II wojny światowej nastąpiła na podstawie ustawy z 1933 r., która wprowadziła gminę zbiorczą, złożoną z gromad. Samorząd wiejski składał się z rady gminy lub zebrania gromadzkiego ( w zależności od wielkości gminy) natomiast organem wykonawczym był sołtys.

Lwów
Miasto założone w 1250 r. przez księcia ruskiego Lwa. Wkrótce zniszczone przez Tatarów lecz odbudowane przez Lwa, z powodzeniem odpierało liczne ataki Tatarów (od 1283 r.). Okres świetnego rozwoju Lwów zaczął dopiero od czasów przyłączenia Rusi Czerwonej do Polski. Spalone przez Luberta miasto, zostało w 1349 r. przeniesione przez Kazimierza Wielkiego w miejsce obecnego śródmieścia, otoczone murem i umocnione zamkami Wysokim i Niskim.
Król przyznał ludności wiele przywilejów handlowych. Następni królowie polscy otaczali Lwów troskliwą opieką. Jagiełło nadał miastu nowe tereny przez co nastapił dalszy jego rozkwit. Na początku największą grupę tworzyli Niemcy i to oni byli wybierani na radców miasta, burmistrzów i ławników oraz tworzyli grupę najmożniejszych kupców i rzemieślników.
Ormianie natomiast zachowali przez długi okres swoje narodową odrębność, być może z przyczyny, że od razu przybyli w większej ilości i później grupa to powiększała się o następnych osadników. Trudnili się handlem i przemysłem, dochodząc swą pracowitością zamożności.
W roku 1356 król Kazimierz Wielki nadaje Ormianom przywilej rządzenia się swoimi prawami i sądzenia przez własnych sędziów.
Szkoccy kupcy prowadzili we Lwowie handel od bardzo dawnych czasów i mieli składy towarów na ulicy nazywanej od nich szkocka - od roku 1880 ul. Serbska. Jako protestanci odprawiali prywatnie swoje nabożeństwa, co zostało im zakazane w roku 1668. Nie chcieli Szkoci także płacić podatków dla miasta. Spór ten rozstrzygnął król w roku 1679 na korzyść miasta. Rada miejska i kupcy lwowscy pragnęli jednak ograniczyć handel Szkotów i w roku 1685 zostaje wydany dekret Jana III Sobieskiego ograniczający bardzo znacznie ich swobody handlowe. Okoliczność ta oraz wojny za Augusta II spowodowały opuszczenie Lwowa przez Szkotów.
Najdłużej, bo aż do okresu przedwojennego, zachowują swą odrębność Żydzi. W ostatnich kilkunastu latach XIX wieku znaczna cześć młodszego pokolenia Żydów zapoznaje się w szkołach z językiem polskim. Zaczyna go pomału używać w domu i towarzystwie. Jednak przeważająca cześć starozakonnych nadal kultywuje stare obyczaje i trzyma się swego żargonu. Spory i zatargi z Żydami bywały bardzo częste albowiem Żydzi wszelkimi sposobami dążyli do opanowania wszystkich gałęzi przemysłowych i handlu - natomiast miasto usiłowało powstrzymać wzrost ich wpływów.
W średniowieczu, mieszczan lwowskich dzielono na mieszkańców miasta otoczonego murami i przedmieszczan. Tylko ci pierwsi posiadali szczególne przywileje, z pomiędzy nich wybierano radców, ławników itd. Warunki, pod którymi można było otrzymać prawa mieszczańskie, były różne w różnych okresach czasowych.
Z początku głównym warunkiem była to zdolność do pełnienia służby wojskowej. Po założeniu bractw przemysłowych i cechów zezwalano także i na to, ażeby służbę wojskową, polegającą zawsze tylko na obronie miasta, pełnili zastępcy; stad też wyjątkowo nadawano także kobietom prawo obywatelskie. Niezbędnymi warunkami do otrzymania obywatelstwa, było posiadanie: ślubne pochodzenie, chrześcijańskie wyznanie obrządku rzymskiego, greckiego lub ormiańskiego, moralność poświadczona przez jakąś znaną, wysoko położoną osobistość, albo też przez władze obcej miejscowości, z której kandydat pochodził, i oprócz tego przez dwóch obywateli lwowskich oraz posiadanie w mieście nieruchomości o wartości 300 zł.
Przedmieszczanie nie tylko, że nie mieli praw politycznych, ale nadto nie mogli mieć szynków i prowadzić kupiectwa, a chociaż kogoś przyjęto do cechu jako rzemieślnika lub majstra, to stanowisko jego było inne, niż stanowisko majstra miejskiego. Przedmieszczanie byli na początku ludźmi prostymi i ubogimi, którzy osiedlali się na gruntach należących do całego miasta lub poszczególnych mieszczan. Z tych posiadłości obowiązani oni byli opłacać właścicielom gruntu czynsz, a oprócz tego odbywać szarwarki, tj. utrzymania porządku, czystości i obrony obmurowanego miasta. Do tych szarwarków obowiązani byli także i ci przedmieszczanie, którzy na przedmieściu kupili sobie ziemię lub domek. Zadowoleni, że pod miastem znaleźli przytułek i łatwość zarobku, ulegali oni chętnie tym powinnościom.
Opanowanie przez Turków wybrzeża morza Czarnego na Krymie, podcięło rozkwit miasta, a zupełnego zniszczenia dokonały napady Wołochów i Tatarów oraz pożar w 1527 r. Po pożarze Lwów dźwignął się i został odbudowany.
Polacy od I poł. XVI wieku mogą słuchać kazań w języku polskim. Synowie patrycjuszy miejskich kształcą się na uniwerstetach polskich i zagranicznych. Miasto znów rozkwita. Lecz już na początku XVII wieku zaczęły Lwów dotykać klęski. Największe spustoszenia poczynił bunt Chmielnickiego i najazdy Tureckie. Kilkakrotnie oblegany uchronił się Lwów przed okupacją lecz olbrzymie okupy i zatamowanie handlu doprowadziło do ruiny gospodarkę miasta. Kresu zniszczenia dokonał najazd szwedzki w 1704 r., który wyludnił i zniszczył miasto. Łupiony w latach następnych przez załogę rosyjską, przeszedł Lwów po pierwszym rozbiorze (1772 r.) pod panowanie austryjackie stając się siędzibą gubernatora.
W 1809 miasto zajęły wojska Księstwa Warszawskiego, następnie wojska Rosyjskie, które oddały miasto Austrii i był Lwów pod jej panowaniem, aż do odrodzenia Polski. Sytuacja zmieniła się w 1870 roku. Lwów otrzymuje samorząd. Zbieranie się sejmów krajowych podnosi miasto, stwarzając świetne warunki rozwoju. Pierwsza wojna światowa podcina rozwój miasta i już w 1914 r. Lwów zajmują bez walki wojska rosyjskie.
W czasie rozpadania się monarchi Austro-węgierskiej, Austria pragnąc utrzymać swoje wpływy na wschodzie oddaje miasto Ukraińcom co powoduje natychmiastowe walki w listopadzie 1918 roku - w obronie miasta. Po trzytygodniowych zaciętych walkach miasto Lwów przechodzi w ręce polskie, a po przetrzymaniu na przedmieściach kilkumiesięcznego oblężenia, przyłączony zostaje do Polski stając się stolicą województwa, a zarazem całej południowo-wschodniej Polski.
W 1927 roku Lwów liczył 238.303 mieszkańców z tego 136.519 Polaków, 19.866 Rusinów i 60.431 Żydów. Religie rzymsko-katolicką wyznawało 111.860 osób, greko-katolicką 27.269 osób, a mojżeszową 76.854 osób.
Dla porównania wg spisu mieszkańców z roku 1880 w mieście Lwowie było osób wyznania religijnego: 55.973 rzymsko-katolickiego, 14.868 greko-katolickiego, 181 ormiańsko-katolickiego, 219 greko-orientalnych, 1.641 augsburskiego, 27 anglikańskiego, 30.418 mojżeszowego, 18 bezwyznaniowego.
Wg wykształcenia było: 55.085 umiejących czytać i pisać, 4.077 umiejących tylko czytać, 44 260 nie umiejących, ani czytać, ani pisać.
Niewidomych na oba oczy było 83 mężczyzn, 52 kobiety, głuchoniemych 75 mężczyzn, 59 kobiet, obłąkanych 17 mężczyzn, 10 kobiet, umysłowo niedołężnych 25 mężczyzn, 26 kobiet.
Najstarsze zabytki Lwowa pochodzą z epoki gotyku, lecz jest ich niewiele z powodu zniszczeń dokonanych przez pożar w 1527 r. Do zabytków zalicza się między innymi Katedra Łacińska założona przez Kazimierza Wielkiego w 1370 r. W roku 1927 Lwów posiadał zakłady naukowe takie jak: Uniwersytet Jana Kazimierza założony w 1656 r. /w 1926/27 6.463 słuchaczy/, Wyższą Szkołę Handlu Zagranicznego, Akademię Medycyny Weterynaryjnej, Politechnikę od 1844 r., a poza tym 32 gimnazja, 8 seminariów nauczycielskich, cały szereg szkół zawodowych w tym 68 powszechnych. Z instytucji naukowych Lwów posiadał kilka wielkich bibliotek – np. Zakład Narodowy Ossolińskich
(600.000 tomów), Politechniki (70.000 tomów), Dzieduszyckich (48.222 tomów), Uniwersytecka ( 330.000 tomów). Pozatym szereg muzeów, archiwów.
Znajdowało się kilka konsulatów m.in.: Czechosłowacji, Francji, Turcji, Austrii, Belgii, Danii, Holandii, Brazylii, Wielkiej Brytanii.
Posiadał przemysł : fabryka wódek, win i likierów, rafinerie spirytusu, przemysł budowlany, ceramiczny, drzewny i metalowy (odlewnie , narzedzia, maszyny, armatury) fabryki aparatów gorzelnianych, naczyń aluminiowych, bielizny, produktów chemicznych, karoseryjnych, garbarnie papiernie itd.
Handel jako podstawowy element rozwoju miasta przez wieki rozwijał się za czasów ruskich książąt i w pierwszych wiekach panowania polskiego króla bardzo pomyślnie. Doskonałe położenie geograficzne i stosunki handlowe Lwowa z innymi miastami były kluczem do rozwoju miasta. Dokładniejsze wiadomości o handlowych stosunkach Lwowa mamy dopiero od czasów Kazimierza Wielkiego. Król jak i jego następcy otoczyli Lwów najtroskliwszą opieką, nadawali miastu jak najkorzystniejsze przywileje, aby podnieść handlowe stosunki stolicy Rusi Czerwonej. Dzięki tym staraniom miasto stało się głównym ośrodkiem handlu Polski z Multanami, Wołoszczyzną, Cesarstwem Bizantyńskim i państwem Osmańskim. Stan handlowy składał się z 3 klas: kupców bogatych, kupców biedniejszych i kramarzy, którzy swe towary wykładali w miejscach publicznych na ruchomych kramach lub ławkach. Kupcy bogatsi stanowili bractwo z wybieranym ze swego grona „starszym”. Mieli swój bazar pod zadaszeniem i zamykany na noc na wzór sukiennic krakowskich w rynku, w którym mieściło się 40 sklepów, albowiem tylko tylu mogło być w zgromadzeniu. Sklepy te były sprzedajne, dziedziczne i miejskie. Gdy sklep był do nabycia, ubiegali się o niego kupcy drugiego rzędu tj. kupcy biedniejsi, którzy często równie z poprzednikami mieli spory majątek, a handel ich ograniczał się na pewne tylko towary i drobną sprzedaż. Hurtem targować nie było im wolno. Pośrednikami między kupcami zagranicznymi, a miejscowymi byli tłumacze. Musieli oni znać języki orientalne: turecki, perski, grecki i wołoski, a mianowała ich Rada Miasta. Musieli oni składać przysięgę na rzetelne sprawowanie urzędu, mieli osobną instrukcję i corocznie do kasy miejskiej odprowadzali znaczne kwoty jako opłatę za ten przywilej, a przynosił on spore dochody.
Każdy obcy kupiec, przybywszy do Lwowa, musiał zgłosić się do tłumacza, oświadczając mu, jakie sprowadził towary i jakie zamierza kupić. Nie wolno mu było pod karą konfiskaty pomijać tłumacza, który zapoznawszy się z planami przyjezdnego kupca, przekazywał je kupcom miejscowym pośrednicząc w targu i nadzorując, żeby obcy kupiec nikomu, kto nie jest do tego handlu upoważnionym, nic nie sprzedał.
Z Lwowa wywożono sukna, aksamit, czapki, spodnie, pasy, płótno lwowskie rodzime i niemieckie, noże, kosy, sierpy, naczynia cynowe, żelaza pługowe, pałasze, kordy, safian i różne kramarszczyzny. Przywożono: jedwab, adamaszek, bawełnę, pieprz, kadzidło, cytryny, imbir, bydło, futra, skóry, wełnę. Ważnym artykułem handlowym były worki.
Kupcy lwowscy prowadzili niegdyś największy w całej Polsce handel futrami, zwłaszcza bobrów, lisów, wydr i niedźwiedzi.
W połowie XV w. rozwijał się znakomicie handel z miastami nad Morzem Czarnem. Pod koniec XV w. wkraczanie Turków na Wołoszczyznę i do Multan wywarło szkodliwy wpływ na stosunki handlowe Lwowa, ale mimo to handel był jeszcze kwitnący. W pierwszej połowie XVII w. napady nieprzyjacielskie, pożary, mór i inne klęski miasto nawiedzały. Handel ze wschodem był jeszcze opłacalny lecz nie był już tak obszerny jak w poprzednich wiekach. Pod koniec w. XVII i w początkach XVIII w. chyli się on coraz bardziej do upadku, w miarę, jak drogi handlu powszechnego kierują się w inną stronę i przechodzi zwolna w ręce Żydów tak, że w chwili zaboru Galicji, był już prawie w całości w ich posiadaniu.

Liczba samoistnych przemysłowców we Lwowie w 1884 roku, podana według stowarzyszeń przemysłowych:
1. Architektów i budowniczych 34; inżynierów 4, murarzy i brukarzy 9, cieśli i studniarzy 6, kamieniarzy 3, kominiarzy 13, rzeźbiarzy 12, przedsiębierców   
   budowli 8,  przedsiębiorców kamieniołomów 9, przedsiębiorców czyszczenia kanałów 9, cegielników, wapniarzy i gipsiarzy 12, pokrywaczy dachów 3,   
  garncarzy i kaflarzy 5;
2. blacharzy 66, brązowników 4, mosiężników i ludwisarzy 6, konwisarz 1, rękawiczników i bandażystów 14;
3. fiakrów 21, dorożkarzy 224, utrzymujacych omnibusy 1, posługaczy publicznych 3, karawaniarzy 8;
4. fryzjerów i perukarzy 20, golarzy 64;
5. introligatorów 40, tokarzy 27, fajkarzy 6, grzebieniarzy 2, koszykarzy 6, wyrabiaczy korków 2, powrożników 11, parasolników 24, rytowników
   i pieczątkarzy  5;
6. krawców i krawczyń 253, kuśnierzy 40;
7. księgarzy i antykwarzy 20, drukarzy 21, litografów 6, odlewaczy czcionek i sterotyp. 3, fotografów 12, handlarzy obrazów 6, utrzymujacych czytelnie,
   wypożyczalnie i handel nut (oprócz księgarzy) 1;
8. kapeluszników i czapkarzy 49, tapicerów 29, kołdrarzy i waciarzy 6, szmuklerzy 10, szklarzy 14, szczotkarzy 14;
9. malarzy pokojowych 32, lakierników 21, malarzy szyldów 13, pozłotników 8, tapeciarzy 3, farbiarzy 11;
10. piekarzy 87, młynarzy 5, piernikarzy 6;
11. modystek 40, szwaczek bielizny 5, przedsiębiorców wyrobu pończoszkowych towarów 10, gorseciarzy, hafciarzy, koronkarzy i przedsiębiorców wyrobu  
   kościelnych przyborów 1,przedsiębiorców   wyrobu chemikaliów i perfum 3, przedsięb. wyr. atramentu 3, ogrodników i kwiaciarek 7, przedsięb. wyr. tutek  
   cygaretowych 5, producentów wody sodowej 9, utrzymujących szkoły tanców 7;
12. rzeźników wołowych 120, masarzy i rzeźników bydła próbnego 174, mydlarzy 10;
13. stolarzy 124, organmistrzów 2, stroicieli fortepianów 3, snycerzy 2, przedsięb. wyr. żaluzji i storów 3;
14. ślusarzy 49, kowalów 25, konowałów 3, rusznikarzy 4, nożowników 7, pilnikarzy 4, druciarzy 2, maszynistów 6, kotlarzy 8, naprawiaczy rur gazowych 1;
15. szewców 375;
16. szynkarzy, kawiarzy, traktyerników i oberzystów 351, piwowarów 5, cukierników
20, fabrykantów rozolisów 2;
17. stelmachów 23, rymarzy 13, siodlarzy 14, bednarzy 20, przedsięb. wyr. kuferków 9, garbarzy 1;
18. złotników i jubilerów 40, zegarmistrzów 34, optyków 5, dentystów-techników 1.

Wyznania religijne - swoje siedziby posiadają we Lwowie następujące wyznania religijne w roku 1880:
I. Konsystorz metropolitarny obrządku łacińskiego :
 Archidiecezja lwowska liczy 26 dekanatów, tj: lwowski miejski (9 parafii i 4 kapelanie); lwowski zamiejski (parafie: Biłka Szlachecka, Czyszki , Jaryczów,
  Malechów, Prusy, Sokolniki,
 Winniki i Zubrza); gródecki, szczerzecki, bełski, lubaczowski, żółkiewski, brodzki, buski, glinianski, złoczowski, brzezański, kakolnicki, swirski, dolinski, stryjski,
  buczacki, stanisławowski,
  horodeski, kołomyjski, tarnopolski, trembowolski, czortkowski, jazłowiecki, czerniowiecki i suczawski.
II. Konsystorz arcybiskupi ormiańsko-katolicki.
III. Konsystorz metropolitarny greko-katolicki.
IV. Seniorat gmin ewangelickich wyznania augsburskiego i helweckiego dla środkowego okręgu galicyjskiego kościelnego.
V. Greko-orjentalna kapelania.
VI. Rabinat.

Dawniej używane nazwy Lwowa - po rosyjsku: Lwów, Lwiw, Lwihrad, Lwihorod, Ilwiw,
- po niemiecku: Lemborg, Lamberg, Lemburg, Löwenburg;
- po łacinie: Lemburga, Lamburga, Leontopolis, Leopolis, Leona, Livovia, Leopolya,
- po grecku: do XIII w. Litbon, Litbada,
- po turecku: Ili, Ilbo, Ilitot, Ilibow, Ilbadir;
- po ormiańsku: Ilof.
- po francusku: Leopol,


Starostwo lwowskie
Starostowie lwowscy byli zrazu jeneralnymi rzadcami znacznej czesci Rzpltej, skladajacej sie z ziemi lwow., halick., przemys., sanock. i z pow. zydaczowskiego: jako tacy nie ustepowali powaga i znaczeniem w niczem wojewodom, lubo pod mniej szumna nazwa „starostów jeneralnych ziem ruskich." Pózniejsi ich nastepcy, jakkolwiek na skromniejszy juz tytul „starostów lwowskich" i na szczuplejszy obreb wladzy i dzialalnosci ograniczeni, zawsze jeszcze, jako starostowie glównego na Rusi grodu, zajmowali nader znaczace i wplywowe w ojczyznie stanowisko, bedace celem niemalych ambicyj i zabiegów. Starostowie mieszkali w Niskim Zamku (ob. wyzej); pózniej, niezadowoleni niekiedy z tej kwatery, przemieszkiwali w miescie, jak np. Mikolaj Herburt z Ifulsztyna w r. 1585. Ile razy umarl ssta lwow., obowiazkiem bylo rady miejskiej przez umyslnego poslanca donosic o tem królowi. Najdawniejszym ssta byl, o ile dotad wiadomo, Otton z Pilczy h. Topór, wspominany okolo 1351. Po nim nastepowali: 2) Abraham pan na Baranowie od 1352-1358, tytulujacy sie to Capitaneus Russiae to Lanburgensis; 3) Otton z Pilczy powtórnie od 1364-1370; 4) Jan h. Szreniawa (zdaje sie Kmita). Za czasów Wladyslawa Opolskiego widzimy na starostwie: 5) Wiktora w latach 1375 i 1376; 6) Jana Radle w 1377 i 1378, a juz w listop. tego roku: 7) Andreaszke. Ludwik, oderwawszy Rus od polskiej korony, nadawal jej ciagle sstów cudzoziemców i Wegrów. Takim byl juz w lipcu 1379 r. 8) Gumprecht, ale juz od sierpnia t. r. i w 1380 do 1382 r. 9) Jan czyli Janusz. Schodzac ze swiata zostawil Ludwik na sstwie: 10) Emeryka Bebeka, tytulujacego sie w 1384 i 1385 r. „ Totius Regni Russiae Capitaneus." Tak samo tytulowal sie jego nastepca w 1886 f. 11) Andrzej. W jesieni 1387 zamianowal Wlad. Jag. jeneralnym ssta Rusi: 12) Jana Tarnowskiego h. Leliwa, wojew. sandomierskiego. Po nim nastapil w 1393 r. 13) Gniewosz z Dalewic h. Kosciesza, a po nim w r. 1395 znowu: 14) Jan Tarnowski i to do smierci 1401 r. Wspólczesnie zaszly niemale zmiany na politycznym obszarze Rusi. Wlad. Jag. lubil rozdawac lennem prawem rózne ziemie do korony nalezace. Jak w r. 1388 nadal ks. belzkie szwagrowi swemu Ziemowitowi ks. mazowieckiemu, a w 1396 cale Podole swemu ulubiencowi Spytkowi Melsztynskiemu, jak spólczesnie i po rok 1432 cale ksiestwo oleskie bylo w rekach Litwinów, jak cala ziemie stryjska i zydaczowska widzimy w latach 1400 do 1430 rzadzona przez ks;. Teodora Lubartowicza, tak wreszcie w 1404 powierzyl ów król bratu swemu Swidrygielle w zarzad cala reszte Rusi, a ze sprawowal go zdaje sie przez lat kilka osobiscie, wiec zadnego sladu ssty az po r, 1407 nie znajdujemy, w którym dopiero jest nim: 15) Floryan z Korytnicy (Korycinski) h. Topór, tytulujacy sie „Capitaneus Lemlurgensis." Po nim zasiadl od 1411 r. 16) Jan czyli Iwan z Obychowa h. Wieniawa. Pisal sie on to „Cap. Lemburgensis" to znów „Cap. Russiae Generalia." Z tymze tytulem wystepuje w r. 1421 po nim: 17) Piotr z Melsztyna h. Leliwa, lecz juz w roku 1422 ma nastepce: 18) Spytka z Tarnowa h. Leliwa, co dzierzy ten urzad tylko do jesieni 1425, kiedy w poczatkach listop. mamy tam: 19) Piotra Wlodkowicza z Charbinowic h. Sulima. Takie szybkie zmiany sstów owych cechuja wybitnie ich stanowisko namiestnicze, zawisle od chwilowych wymagan polityki i osobistych królewskich wzgledów, kiedy zwykli grodowi sstowie byli dozywotnikami. Nowa epoke w tym wzgledzie stanowi: 20) Jan Mezyk z Dabrowy h. Wadwicz, w sierpniu 1427 ssta ruski. Trzymal on ten urzad do 1433, a w r. 1434, gdy po koronacyi Wladyslawa Warnenczyka  utworzono z Rusi osobne województwo, zasiadl pierwszy na term nowem senatorskiem krzesle. Mezyk byl wojewoda do smierci (1437); po nim trzymal to krzeslo Piotr Odrowaz. W czasie tym dzierzylo, jak zaraz zobaczymy, kolejno 3 po sobie kasztelanów jeneralne sstwo ruskie. I pózniej nie zawsze pierwsza dostojnosc byla, z druga w jednem reku polaczona. Wojewodowie przedstawiali glównie Rus w polskim senacie i dodawali jej swietnosci, wiedli do bojów jej zastepy, ale sstowie zmienni sprawowali obowiazki administracyjne i te, które z najwyzszem sadownictwem i egzekutywa byly polaczone, o ile nie nalezaly do kompetencyi sadów ziemskich. Nadmienic jeszcze trzeba, ze od konca w. XIV wystepuja rózne figury noszace tytul „Wojewody lwow." (1394-1399 Marcin z Konina, 1405 Jan Nos, 1409 i 1410 Zawisza z Lipy, 1413 Wlodek, 1424 Kunat z Tuliglów, 1433 do 1437 Przeclaw z Leszoc). Nie byli to prawdziwi wojewodowie, bo juz wiemy, kiedy tacy powstali, lecz podrzedni ziemscy sadowi urzednicy. Totez, kiedy prawdziwi wojewodowie zwa sie w dokumentach lacinskich zawsze „palatini," ci, z wyjatkiem jednego aktu z r. 1410, zatrzymuja polski tytul „wojewoda." Nastepuja oni wszedzie nie tylko po sstach, ale nawet po sedziach i innych dostojnikach ziemskich i przetrwali nieco epoke ustanowienia wojew. ruskich, ale z tytulem oznaczajacym coraz dokladniej ich stanowisko i powolanie: bo oto Przeclaw z Leszec pisze sie w r. 1433 „Wojewoda castri Leopolieusis" (A. V, 72), a w 1437 juz wyrazniej „Burgrabius castri Leopol," (A, V, 87). A wiec z owego wojewody wylonil sie burgrabia czyli podstarosci grodowy, przewodniczacy wszedzie w zastepstwie ssty sadowi grodzkiemu. W poczatkach maja 1433 widzimy na sstwie: 21) Wincentego Szamotulskiego h. Nalecz; po nim 1440 r. 22) Rafala z Tarnowa h. Leliwa, a zaraz 1441 r. 23) Rafala Odrowaza  Bprowy h. wlasnego, i juz w czerwcu tego roku, 24) Piotra Odrowaza (od 1438 wojewode ruskiego). Rus i Lwów tak byly wtedy zidentyfikowane, ze Piotr tytulowal sie na przemian dowolnie: wojewoda ruskim lub lwow., ssta ruskim lub lwowskim. Oba te dostojenstwa przeszly po nim na jego brata 25) Andrzeja. Kazimierz Jagiellonczyk zaczal stopniowo obcinac jego wladze i tworzyc z okolic do sstwa lwow. nalezacych odrebne sstwa. Tak widzimy juz 1455 sste gródeckiego i szczerzeckiego w osobie Jana z Kulikowa. Stanowczo  zlamala jednakze przemoc Odrowaza dopiero konfederacya calej szlachty ziemi lwow. i pow. zydaczowskiego z miastem L. zawarta 1464 r. (ob. wyzej). Po smierci Andrzeja zostal w kwietniu lub maju 1465 r. znów ssta 26) Jan Odrowaz, oraz ssta zydaczowski. Gdy jednak szlachta przeciw temu powstala, zjechal król do L. Glinianszczyzne wykupiono od Odrowazów i utworzono z niej sstwo glinianskie, wspólczesnie prawie zalozono sstwo janowskie, a Jana Odrowaza odsunieto, i uszczuplone juz znacznie sstwo lwowskie nadano zapewne 1466 r. 27) Rafalowi z Jaroslawia h. Leliwa, który tytulowal sie po prostu „ssta lwowskim." Nowa to jest i ostatnia era przeobrazenia tej niegdys politycznie tak przewaznej posady, a jezeli nawet jeszcze niektórzy z nastepnych tutejszych sstów pisali sie czasami „sstami jeneralnyim ruskimi", byl to jedynie ostentacyjny archaizm. W r. 1477 zasiadl po Rafale 28) Spytek z Jaroslawia h. Leliwa; w 1500 r. 29) Piotr z Mirowa Myszkowski h. Jastrzebiec; 1501 obejmuje je 30) Stanislaw z Chodcza h. Poraj; po jego smierci 1529 r. 31) Otton, a po nim 1535 r. 32) Stanislaw ze Sprowy Odrowaz. Odebrano mu wszakze sstwo na sejmie 1537 i otrzymal je podkomorzy lwowski 33) Mikolaj z Fulsztyna Herburt Odnowski h. Paweza. Po zgonie jego otrzymal sstwo zaraz w 1555 r. brat jego zony 34) Zygmunt z Bóbrka Ligeza h. Pólkozic. Po nim nastepowali: 35) Piotr Barzy z Blozwi h. Korczak 1559 r.; 36) Andrzej, brat poprzedniego od 1570 r.; 37) Mikolaj z Fulsztyna na Dobromilu Herburt 1572; 38) Mikolaj z Wielkich Konczyc Mniszech od 1589; 39) Jerzy, syn poprzedniego, od 1596; 40) Stanislaw Bonifacy, syn poprzedniego, od 1613, pamietny z namietnych wybryków i ustawicznych z miastem zatargów; 41) Andrzej Mniszech, wnuk Mikolaja, od 1645; 42) Hieronim Adam Sieniawski h. Leliwa od 1648; 43) Mikolaj, syn Andrzeja Mniszcha, od 1653; 44) Samuel Leszczynski h. Wieniawa w 1658; 45) Jan Mniszech od marca 1658 do 1675; 46) Jan Cetner h. Przerowa od 1676; 47) Mikolaj Hieronim Sieniawski od 1680; 48) Adam Mikolaj, syn poprzedniego od 1685; 49) Stefan Potocki h. Pilawa z linii t. zw. prymasowskiej, od 1727; 50) Joachim, syn poprzedniego, od 1730; 51) ksiaze Karol Radziwill (Panie Kochanku) posiadal sstwo juz 1757 r.; 52) Eustachy Potocki z linii t.zw. hetmanskiej od pazdziernika 1762; 53) Antoni Potocki, stryjeczny brat poprzedniego, od sierpnia 1767; 54) Jan Kicki h. Gozdawa od 1769. Staroscinska jego wladza skonczyla sie po zaborze w r. 1773, poniewaz nie chcial zlozyc przysiegi poddanstwa, rzadowi austryackiemu. Sstwo lwowskie posiadalo 22 wsi okolicznych, mianowicie: Zniesienie, Laszki, Prusy, Sknilów, Kozice, Jemelne, Miklaszów, Borszczowice, Kamienopol, Bilke królewska, Zuchorzyce, Zadwórze, Polonicze, Zeniów, Podborce, Rokitno, Smereków, Blyszczywody, Turynke, Wielkiepole, Zalesie i Stracz. Przyslugiwaly staroscie krom tego rózne prawa w Lozinie, Jasniszczach, Pustej Rokietnicy, a do robót poddanczych z kilku innych gmin, jako to: Dobrzan, Karaczynowa, Sokolnik. W samem zas miescie posiadal grunta, mlyny, browary, laznie i poddanych na Podzamczu, pobierajac oraz znaczne czynsze z miejskich lanów, mlynów, browarów, sklepów, kramów, szynków, jatek, rybaków i 2 dorocznych targów i jarmarków. Ssta Eustachy Potocki wyrobil sobie jeszcze na sejmie 1764 r. przylaczenie do sstwa lwow. dóbr Zyrawki, Solonki mniejszej i wiekszej. Nie dziwic sie wiec, ze posada ssty lwow., przedstawiajaca prócz znakomitego w kraju stanowiska i wladzy w jego stolicy, tak ogromne materyalne korzysci, bywala od najwiekszych nawet panów pozadana i sowita w rekach królewskich nagroda dla zasluzonych lub odznaczeniem dla ulubienców."

Czyt. Dzieduszycki „Staros. ruscy i lwowscy" w Dod. tyg. do Gaz. lwow., 1869, Nr. 7; tenze „Staros. ruscy i lwow." w Unii, 1871 8 4, 5, 6 i w Przewód, nauk. i liter. 1875, str. 428 do 445;  Czemerynski „Dobra kor.," dzial I, str. 156; „Lustratio capitaneatus Leop. A. d. 1503" Rkp. w arch. miejs. II oddz., fasc. 503; „Acta terminorum terrestrium Leopol. 1684-1780" Rkp. W Bibl. Ossol. Nr. 2493; „Acta castri inferioris Leopol. od 1628 do 1784" Rkp. tamze Nr. 2494 do 2497; „Acta tribunalis Leopol. 1775-93" i „Acta gubernii 1772 - 1785" Rkp. tamze Nr. 2498.





 
Copyright 2018. All rights reserved.
Wróć do spisu treści | Wróć do menu głównego